काठमाडौ । अचानक गर्मी बढ्दा डिहाइड्रेसन र घाँटी सुख्खा हुनुका साथै चक्कर लाग्न सक्छ वा आँखा रातो हुन सक्छ वा पिसाब पहेंलो हुन सक्छ , यदि तपाईं यी समस्याहरूको सामना गर्दै हुनुहुन्छ भने, यो तपाईंको स्वास्थ्यको लागि खतराको संकेत हुन सक्छ । तपाईंको शरीरमा पानी र इलेक्ट्रोलाइट्सको कमीले तपाईंको स्वास्थ्यमा गम्भीर परिणामहरू निम्त्याउन सक्छ । यी प्रभावहरूलाई डिहाइड्रेसन भनिन्छ ।
गर्मीमा निरन्तर पसिना आउने कारणले गर्दा शरीरमा पानीको मात्रा मात्र घट्दैन, तर शरीरमा नुनको मात्रा पनि घट्छ । अब तपाईं सोच्न सक्नुहुन्छ कि एसीमा बस्दा पसिना आउँदैन, तर सधैं एसीमा बस्दा तपाईंको तिर्खा कम हुन्छ । स्वास्थ्य विज्ञहरू भन्छन्, यसले तपाईंको शरीरमा प्रतिकूल र दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्छ । अहिले गर्मीको समयमा तापक्रम निरन्तर बढिरहेको छ । बढ्दो तापक्रममा शरीरको राम्रोसँग हेरचाह गरिएन भने, यसले स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्न सक्छ ।
कहिले डिहाइड्रेसन हुन्छ ?
– यदि तपाईं लामो समयसम्म चर्को घाममा बस्नुभएको छ भने गर्मी स्ट्रोकले डिहाइड्रेसन हुन सक्छ ।
– यदि तपाईंलाई पखाला वा कुनै रोग छ भने, तपाईंको शरीर पनि डिहाइड्रेट हुन सक्छ ।
– धेरै रक्सी वा क्याफिनयुक्त पेय पदार्थ पिउनाले शरीरमा पानी कम हुन्छ ।
– यदि तपाईंलाई धेरै पिसाब लाग्ने औषधि दिइएको छ भने पनि यो हुन सक्छ ।
डिहाइड्रेसनका लक्षणहरू आफैं कसरी चिन्ने ?
– यदि तपाईंलाई धेरै तिर्खा लागेको छ भने ।
– यदि पिसाब गाढा पहेंलो छ र कडा गन्ध छ भने ।
– यदि तपाईंले सामान्य भन्दा कम पिसाब गर्नुभयो भने ।
– यदि तपाईंलाई चक्कर लागेको छ भने ।
– तपाईंलाई थकान महसुस भएको छ भने ।
– यदि मुख, ओठ, जिब्रो सुख्खा छ भने ।
– यदि तपाईंलाई आँखा अँध्यारो देखिन्छ भने ।
-यदि तपाईंले यस्ता लक्षणहरू अनुभव गरिरहनुभएको छ भने, तपाईंलाई डिहाइड्रेट हुने सम्भावना हुन्छ । यस्तो अवस्थामा, तपाईंले शरीरबाट पानी र नुनको कमीलाई पूरा गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ र डाक्टरको सहयोग लिनुपर्छ ।
शरीरमा कहिले पानीको कमी हुन्छ ?
धेरै मानिसहरू सोच्छन् कि शरीरमा पानीको कमी भएको कसरी थाहा पाउने, यसको पहिलो संकेत हाम्रो पिसाबमा देखिन्छ । यदि पिसाब पहेंलो छ वा पिसाबको रंग रातो भयो भने, यसको अर्थ शरीरमा पानीको कमी छ भन्ने हो । घाममा निरन्तर हिँड्दा वा तातो भट्टीको नजिक काम गर्दा शरीरमा पानी कम हुन्छ, तर सोडियम, पोटासियम, क्लोराइड र बाइकार्बोनेट जस्ता अन्य इलेक्ट्रोलाइट्सको मात्रा पनि कम हुन्छ । यदि यो अवस्था लामो समयसम्म रह्यो भने, शरीरमा म्याग्नेसियम र क्याल्सियमको मात्रा पनि घट्छ । एक वयस्कको शरीरमा ६० देखि ७० प्रतिशत पानी हुन्छ।
यदि पानीको यो स्तरमा ठूलो भिन्नता छ भने, हाम्रो शरीरको पच्न प्रक्रिया प्रभावित हुन्छअर्थात्, खाएको खाना पच्दैन । साथै, सास फेर्न गाह्रो हुन सक्छ । यति मात्र होइन, यो अवस्था लामो समयसम्म रहिरह्यो भने व्यक्तिको श्वासप्रश्वास र मस्तिष्कमा असर पर्ने र उसको मृत्यु हुने डर पनि हुन्छ । पानीको अभावले छाला पनि सुख्खा हुन थाल्छ ।
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) का अनुसार कम पानी पिउँदा मात्र डिहाइड्रेसन हुँदैन, तर पखालाले शरीरमा पानीको कमी पनि निम्त्याउँछ । पखाला लाग्दा पानी र नुनको मात्रा घट्छ । यस बाहेक, विश्व स्वास्थ्य संगठनले बान्ता, पसिना, पिसाब र सास फेर्नाले शरीरमा नुन हराउने पनि बताएको छ । यस अवस्थामा व्यक्ति सुस्त, बेहोस महसुस गर्छ, आँखा डुब्छ, पानी पिउन मन लाग्दैन । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार यस्तो अवस्था डिहाइड्रेसनको गम्भीर अवस्था हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा डाक्टरहरूले ओआरएस लिन पनि सिफारिस गर्छन् । ओआरएस प्याकेटमा सोडियम क्लोराइड, पोटासियम क्लोराइड, सोडियम साइट्रेट र ग्लुकोज हुन्छ ।
यदि तपाईं चर्को गर्मीमा डिहाइड्रेसनबाट बच्न चाहनुहुन्छ भने, केवल पानी पिउनाले काम हुँदैन । पानीसँगै अन्य तरल पदार्थ पनि सेवन गर्नुपर्नेछ । अहिलेको चर्को गर्मीमा प्रशस्त पानी पिउनु महत्त्वपूर्ण छ । तर शरीरको तिर्खा मेटिएको छैन। शरीरमा पानीको कमी हुन नदिन हामीले सरबत, फलफूलको रस, छाछ, कोकम सरबत जस्ता तरल पदार्थ पिउनुपर्छ । उखुको रस, छाछमा थोरै नुन मिसाएर पिउनु पनि शरीरको लागि फाइदाजनक हुन्छ । गर्मीमा शरीरमा पानीको मात्रा उचित मात्रामा कायम राख्नु महत्त्वपूर्ण छ । शरीरलाई पानी चाहिन्छ, त्यसैले विज्ञहरू भन्छन्, एकैचोटि धेरै पानी पिउनु उचित हुँदैन । त्यसैले, विज्ञहरूले सल्लाह दिन्छन्, तिर्खा लाग्दा पानी पिउन सम्झनु नै एक मात्र समाधान हो । पानी बिस्तारै पिउनु राम्रो हुन्छ। यदि तपाईंले एकैचोटि धेरै पानी पिउनुभयो भने, पेटमा तनावको कारणले गर्दा तपाईंको भोक कम हुनेछ ।
त्यस्तै विज्ञहरुले गर्मीमा बाहिरको तेलयुक्त खाना नखान, सिट्रस फलफूल भिटामिन सीको लागि राम्रो हुन्छ भने तरबूज, खर्बुजा, सुन्तला, गुलियो कागती, अंगूर, आँप, अनारलाई खानामा समावेश गर्नु फाइदाजनक हुने सल्लाह दिन्छन् । त्यस्तै अमला, कोकम, काँचो आँपमा पनि भिटामिन सी, सोडियम, पोटासियम, म्याग्नेसियम जस्ता तत्वहरू हुन्छन् ।
त्यसैगरी अहिलेको तीव्र गर्मी वयस्कहरूको लागि जत्तिकै समस्याग्रस्त छ जति बच्चाहरूको लागि । अप्रिल-मे महिनामा स्कूल बिदा हुन्छ, त्यसैले बच्चाहरू घरमै बस्छन् । त्यसपछि गर्मीमा खेल्छन् । यस्तो अवस्थामा गर्मीबाट पीडित हुने सम्भावना पनि बढ्छ । बाहिर खेल्न गएपछि बच्चाहरूलाई आफ्नो तिर्खा र भोक याद हुँदैन । यो अनुभव तपाईंसँग पनि रहनेछ। त्यसपछि त्यसमा रहेको गर्मी र पानीको अभावले समस्या सिर्जना गर्न थाल्न सक्छ ।
त्यसैले आमाबाबुले आफ्ना बच्चाहरूको विशेष ख्याल राख्नुपर्छ । आमाबाबुले दिनभरि बच्चाहरूलाई पानी पिउने कुरामा ध्यान दिनुपर्छ । बच्चाहरू खेल्न बाहिर जाँदा, पानीको बोतल बोक्ने र तिनीहरूलाई सिधै घाममा खेल्न पठाउनु हुँदैन । त्यस्तै तरबुजा, काँक्रो, सुन्तला र स्ट्रबेरी जस्ता पानीयुक्त फलफूल र तरकारीहरूलाई आफ्नो आहारमा समावेश गर्नुपर्छ । बालबालिकाको शरीरमा पानी कम भएमा, तिनीहरूलाई तुरुन्तै ओआरएस (ओरल रिहाइड्रेसन साल्ट) दिनुपर्छ ।
